A presente entrada trata de axudarvos a estudar o contexto histórico-artístico do Barroco. O outro día diciadesme na clase que a presente cuestión a viades moi difícil polo ampla que é e o pouco valorado que está nos criterios de avaliación da CIUG. Por iso, pretendo organizaros o estudo do mesmo atendendo ás diferentes disciplinas que adoitamos estudar en cada época artística (arquitectura, escultura e pintura). Calquer dúbida a resolveremos na aula.
CONTEXTO HISTÓRICO-ARTÍSTICO
Tras as guerras de relixión que
afectaron á Europa do s. XVI, no s. XVII serán as motivacións políticas,
claramente definidas, as que orixinen os grandes enfrontamentos militares entre
Estados para facerse coa supremacía europea, destacando a Guerra dos 30 anos.
Francia será a máis beneficiada tal e como se poría de manifesto baixo o
reinado de Luís XIV,
mentres que España vai perder paulatinamente o seu prestixio e poder logrado
con Carlos V non podendo impedir a
separación de Holanda nin a independencia de Portugal, anexionado por Felipe II.
O absolutismo convértese na forma de
goberno das monarquías europeas. Luís XIV de Francia será o seu exemplo máis evidente, mesmo en
Roma os papas actuarán de forma similar ao reforzar o Concilio de Trento o seu poder temporal.
Malia esta conflitividade política obsérvase
certo auxe comercial e mercantil, sobre todo nos estados protestantes onde se
mantén unha poderosa burguesía. O capitalismo comercial adquire entón un desenvolvimiento imparable que ademais se verá
acentuado pola chegada de metais preciosos de América, só as contendas
militares influirán negativamente no desenvolvimiento económico dos principais reinos, sobre todo
o español que verá agudizar progresivamente a profunda crise arrastrada xa
dende Felipe II, de modo que ao longo
do barroco a situación financeira se fará case insostible.
A finais do século XVI comeza o movemento contrarreformista da Igrexa, os fins inmediatos da cal eran conter o desprestixio ocasionado
pola reforma luterana e persuadir o pobo da
veracidade da relixión católica. O Concilio de Trento marca o final das dúbidas doutrinais. O
esquema proposto aos fieis é o dunha igrexa piramidal que exalta a fe e a
xerarquía. A creación de novas ordes relixiosas, entre elas os jesuitas, que se erixen en voceiros
da Contrarreforma, e a reforma das ordes anteriores, contribúen ao novo espírito.
O termo Barroco leva implícito certo
sentido pexorativo ao consideralo unha arte aparente e falsa que carecía de
toda orixinalidade. Comezou a usarse polos seguidores do Neoclasicismo do
século XVIII en referencia á decadencia e extravagancia que teoricamente
mostraban as súas realizacións fronte aos ideais clásicos, pero xa no século
XIX empezaría a valorarse positivamente como ciclar artístico cunha profusión
decorativa que o converte na lóxica derivación do equilibrado Renacemento.
O Barroco xorde en Italia a
finais do século XVI, derivado directamente do proceso de evolución manierista. Ao longo da primeira
metade do século XVII vaise impoñendo nos restantes estados europeos ata
comezos do século XVIII, cun criterio propio e unhas realizacións diferentes
segundo os países. A Contrarreforma exercerá grande influencia nos países
católicos, adoptando os protestantes unha arte á medida das súas
características propias.
Ao longo do Barroco o
artista manterá o notable prestixio alcanzado xa durante o Renacemento. En
canto aos mecenas e clientes, obsérvase unha diferenza notable entre os estados
católicos e protestantes, mentres nos primeiros continúan sendo as institucións
eclesiásticas (comezando polo Papa) os principais receptores artísticos, xunto
coa monarquía e a aristocracia; nos centros protestantes a poderosa burguesía
influirá no desenvolvimiento dunha arte barroco eminentemente laico (xéneros como a paisaxe, o retrato
ou o bodegón adquiren gran desenvolvemento fronte á temática relixiosa do
ámbito católico).
Tras o Concilio de Trento, o Papa verá incrementado
o seu protagonismo e o seu poder, Urbano VIII ou Inocencio X están entre os principais mecenas do
período, pois ante todo conciben a arte ao servizo da fe e da grandeza de Roma
como centro espiritual do catolicismo.
As monarquías europeas vanse
converter tamén nunha clientela de primeira orde para os artistas, pois
constituía un excelente medio de difusión da súa grandeza, reis como Felipe IV de España ou Luís XIV de Francia, son un
exemplo.
ARQUITECTURA
Como consecuencia da evolución manierista cara á máxima
complicación e expresividad, a arquitectura barroca caracterizarase xeralmente por
unha constante sensación de dinamismo e inestabilidade que exemplifica xa o
abandono definitivo da racionalidade anterior. Para iso prefírense as liñas curvas,
ao tempo que se buscan fortes contrastes claroscurísticos a partir da potenciación plástica dos diferentes elementos
arquitectónicos, ao que se engade a exuberancia decorativa que a miúdo recobre o interior e exterior dos
edificios. O anticlasicismo das columnas retorcidas e os frisos partidos
compleméntanse con arcos diversos, cornixas e molduras de grande desenvolvimiento, profundos
nichos para esculturas, rítmicos xogos de vans ou columnas e pilastras de orde
xigante, anulando por completo calquera sensación de monotonía mural.
Haberá unha notable innovación en canto
ás plantas das igrexas aparecendo plantas elípticas, ovais ou de grande
complexidade xeométrica, delatando con esta alternancia de formas cóncavas e
convictas o afán por crear espazos dinámicos e de grande efectismo perspectívico.
Vemos unha obsesiva busca
do efecto que non pon reparos en crear enganos ópticos: se non hai mármore
convértese en mármore a madeira, os teitos planos transfórmanse en bóvedas
grazas aos frescos...
Pero a concepción
arquitectónica barroca irá máis alá da planificación concreta da igrexa ou
pazo, pois buscará tamén a súa perfecta integración na paisaxe mediante a
planificación urbanística do seu ámbito. Todo iso suporá en definitiva a
profunda reforma urbanística de moitas cidades, facéndose habitual a apertura
de espazos abertos e dinámicos que se traducirá en novas prazas xunto á
conformación de conxuntos construtivos harmónicos, dando pé con iso a
verdadeiras escenografías urbanas. (Toda esta parte referida á arquitectura non
debemos poñela ao estar a comentar unha obra).
Ao longo do Barroco Roma
acelera a renovación urbanística comezada xa no século XVI, auspiciado tal
engrandecemento monumental por uns papas ávidos de mostrar simbolicamente ao
mundo a idea dunha igrexa triunfal e centralista. Trazaranse amplas avenidas
rectilíneas que á súa vez acollerán unha serie de prazas centradas por
obeliscos e fontes. Nos anos centrais do século XVII acométese a empresa máis
emblemática do urbanismo barroco de Roma: a grande Praza oval a San Pedro.
ESCULTURA BARROCA
A escultura barroca adoita estar
subordinada á arquitectura. Está concibida para un lugar concreto e a
expresión, efectos de claroscuro,... variarían se a escultura se despraza do
seu lugar de orixe.
O Barroco representa paixóns e
sentimentos. Elíxense os momentos máis dramáticos, expresivos e patéticos da
escena a representar. Non se trata de describir o que pasou, senón de facérnolo
sentir. É amigo dos extremos, polo que os xestos, actitudes e mesmo os
sentimentos serán con frecuencia esaxerados. Non pode esquecer que a arte
barroca tiña entre as súas funcións servir de reclamo, chamar a atención do
espectador, de aí o sentido efectista do que goza, sorprendendo o que o contempla.
Para conseguir este tipo de
representacións, o escultor a vale do movemento, que se representa en
"acto" e non en "potencia" como no Renacemento. Iso
ocasiona a liña aberta, pernas e brazos lanzan ao espazo separándose do corpo.
As roupaxes acusan o movemento, as dobras multiplícanse, arremuíñan e inchan como
azoutados polo vento, se fan profundos e angulosos, provocando fortes
contrastes lumínicos; outras veces serán as calidades táctiles as que permiten
contrapoñer superficies moi pulidas xunto a outras apenas desbastadas para
acentuar os efectos expresivos e, mesmo, combinando diferentes materiais para
dar lugar a unha maior riqueza cromática.
PINTURA
BARROCA
A pintura do Barroco desenvólvese nunha
época de fortes contrastes de orde política e social que afectan a todos os
aspectos da vida artística. Aparecen dúas grandes tendencias que marcarán o
século: o naturalismo realista e o clasicismo. O primeiro rompe co idealismo manierista a través da
fuxida cara ao mundo real no que busca aos seus modelos. Así, a vida cotiá e os
tipos populares serán o centro das composicións, nas que o gusto polo detalle e
a expresión serán algunhas das súas máximas. A vertente clasicista tende unha
ponte cara ao pasado para recuperar a arte da Antigüidade e os grandes mestres
do Renacemento. Esta última corrente desembocará na decoración de teitos nos
que se aprecia unha evolución cara a solucións plenamente barrocas grazas ao
gusto polo esaxerado, o exuberante e o efectista.
Predomina o gusto polas liñas abertas,
os xestos marcados, o movemento dos personaxes e un uso novidoso da luz con
efectos buscados na pintura tenebrista. As diferenzas que se establecen entre a pintura dos
países do Norte e os do Sur estarán marcadas en función da relixión, os
sistemas de goberno e a organización social. O século XVII é un período marcado
polo espírito relixioso, condicionador da vida cultural das áreas adscritas ao catolicismo e ao
protestantismo. A loita librarase tamén na arte, e o poder estará en mans das
altas estanzas eclesiásticas.
PINTURA BARROCA ESPAÑOLA:
CONTEXTO HISTÓRICO-ARTÍSTICO
A fins do século XVI comeza a advertirse en España unha progresiva crise na
orde social, política e económica que se vai estender ao longo do século XVII,
con Felipe III e Felipe IV, alcanzando a súa
máxima intensidade con Carlos II, último dos Austrias.
A falta de goberno dos monarcas españois concrétase na renuncia das obrigas
de goberno en mans de validos.
Felipe III, manexado polo Duque de Lerma e polo Duque de
Uceda, inaugura unha etapa de paz despois
das importantes loitas do reinado de Felipe II. Decidiu a
expulsión dos mouriscos para lograr a completa unidade relixiosa, que tivo
graves consecuencias na agricultura.
Foi un reinado de brillante aparencia e sobre todo de riqueza cultural e
artística, Cervantes, Lope de Vega, Caldeirón,
pintores como Ribeira, Zurbarán e Velázquez nos seus primeiros anos...
O longo reinado de Felipe IV é decisivo na nosa historia. Entregou o goberno ao conde-duque de
Oliveirais, que foi o dono de España e practicou unha política imperialista e
centralizadora.
Vaise producir unha crise económica a nivel europeo, pero
a España aféctalle en maior medida e ten máis duración. A nosa economía,
montada sobre as remesas de ouro e prata que chegan de América, sofre unha
desfeita na medida en que se produce unha progresiva diminución dos
continxentes de metais preciosos que chegan a España. As bancarrotas sucédense
e sobre todo as alteracións monetarias e as vendas de cargos que terán
profundas repercusións.
A crise agudiza a tradicional mentalidade antilaboral da
sociedade española. Todos aspiran a vivir sen traballar como os privilexiados.
A escasa burguesía española, sufocada polos impostos, tende a fuxir de clase. A
burocracia desenvólvese en torno aos monarcas absolutos elevando ata cifras
insostibles os gastos do Estado.
Esta crise socio-económica únese tamén coa política que
conduce a España á perda da súa hexemonía. A política imperialista do
conde-duque levara a España á intervención na Guerra dos Trinta Anos; por
primeira vez os Terzos españois van ser derrotados, obrigando a España a
recoñecer as súas perdas territoriais. A situación no exterior agrávase por
unha serie de sublevacións interiores: Cataluña, Portugal, Andalucía, Vizcaya...
Atopámonos cun país en plena decadencia, á que por último
se une a crise biolóxica da dinastía dos Austrias. As potencias europeas prepáranse para a repartición dos seus territorios.
Actividade política e cultural aparecen totalmente
disociadas. No medio deste marasmo xeral desenvólvese unha actividade cultural
e artística excepcional: o Século de Ouro, expoñente dun pobo, que exalta o seu
xenio na adversidade.
O Barroco xorde en Italia a finais do século XVI,
derivado directamente do proceso de evolución manierista. Ao longo da primeira metade do século XVII vaise impoñendo nos restantes
estados europeos ata comezos do século XVIII, cun criterio propio e unhas
realizacións diferentes segundo os países. A Contrarreforma exercerá grande influencia nos países católicos, adoptando os protestantes
unha arte á medida das súas características propias.
Ao longo do Barroco o artista manterá o notable prestixio alcanzado xa
durante o Renacemento. En canto aos mecenas e clientes, obsérvase unha
diferenza notable entre os estados católicos e protestantes, mentres nos
primeiros continúan sendo as institucións eclesiásticas (comezando polo Papa)
os principais receptores artísticos, xunto coa monarquía e a aristocracia; nos
centros protestantes a poderosa burguesía influirá no desenvolvimiento dunha arte barroco eminentemente laico (xéneros como a
paisaxe, o retrato ou o bodegón adquiren gran desenvolvemento fronte á temática
relixiosa do ámbito católico).
As características da sociedade española do século XVII e a penuria
económica do país condicionan os clientes da arte e a cultura. A monarquía, a
nobreza e o clero son os únicos que poden patrocinar as obras artísticas.
Os reis son os principais coleccionistas de arte, pinturas flamencas e
italianas enchían as paredes do alcázar. Isto permite aos nosos pintores
aprender as técnicas estranxeiras sen ter que viaxar. Pero tamén os monarcas se
rodean de artistas para as obras e decoracións que realizan; isto desencadea
unha loita entre os artistas provincianos por chegar á corte.
En España existe neste momento unha grande escola pictórica. A situación
política, social e económica condicionou os temas: relixiosos, retrato,... máis
que pintura mitolóxica. Pero non impediu a chegada dunha nova forma de pintar
máis libre, de acordo coa realidade e a natureza.
